Книга Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
Мискачу халкъан орцахо, Делан новкъахь хилла эвлайаъ Кунта-Хьаьжа, цхьаболчу нохчийн гIоьнца Шемала махках а ваьккхина, масех шарахь Маккахь, Меданахь ваьхна, Шемал йийсаре ваханчул тIаьхьа даймахка цIа вирзича, цхьаболчу нохчийн йамартлонца паччахьан Iедало махкахваьккхина, даймахкана генахь, керстанийн махкахь къайлавелира.
Иштта, халкъо дIатесна ткъе пхи шо хенара Iаьлбаг-Хьаьжа, ша бахьана долуш халкъ ца хьийзадайта, шен лаамехь паччахьан Iедална тIе а вахана, салташка, чаьлтаче шен дегIах куьг ца Iуттуьйтуш, тангIалкхаш кIел хIоттийнчу гIанта тIе ша хьала а ваьлла, шен логах ша муш а тесна, ког тоьхна гIант дIа а харцийна, ирхъоллавеллера. Оцу дийнахь изза дира суьйлаша йамартлонца оьрсийн инарлин кара веллачу Дуин Iуммас а, цуьнан кIанта Дадас а.
ХIинца хIара Зеламха а. Иза къона, могаш, дегIехь ницкъ болуш, халкъан бекхамча волчу хенахь шен турпал, орцахо лоруш айъинера, амма да, вежарий байъина, доьзалх къаьстина, цамгаро кIелвитинчу хенахь дIатесира. ДIатесна ца Iаш, йамартлонца вейтира.
Нийса аьллера Шемала: нохчийн шайн къонахий хьалабохуш гy а бац, зуламхой чукхуьйсуш ор а дац.
***
Цхьа масех де даьлча, Къилбаседа Кавказерчу а, столицин а газеташа дуьне мел ду, кхаъ хилла, даржийра Зеламха вийна аьлла хабар. «Кавказера хаамаш» цIе йолчу деккъа цхьана газето, халахетарца кадам беш, хаам бира, Зеламха вийна аьлла. Цуьнан агIон тIехь, «Турпал вийна» аьлла, жима статья йазйинера журналиста-большевика А. Макеевс:
«Зеламха вийна бохучух ца теша. Иза вайн турпал ма вара. Персин пачхьалкхо шен тIеман министр хIотто дIавехча, Зеламхас жоп деллера: «Халкъана дуьхьал хила ца лаьа суна». Цунна маршо йезара, иза майра, оьзда къонах вара… Шен зуда, бераш ган воьдуш, вийна иза… Къиза, боьха адамаш дара цунна тIаьхьа толлуш лелларш. Церан цIерш йицлур йу халкъашна. Царах лаьцна туьйранаш дуьйцур дац, иллеш дохур дац. Зеламха санначу ламанхойх бIаьрг бузура Пушкинан а, Лермонтовн а… Зеламха вийна бохучух ца теша…»
***
Зеламхас йина луьра чов йерзо областехь говза лоьраш а ца хилла, Петарбухе вигира поручик Кибиров. Цигахь уггар дикачу больницехь, уггар говза лоьраш хIиттийра цуьнан чов йерзо. Больнице цуьнга бIеннаш кехаташ догIура, Зеламха верна цунна неIалт кхайкхош, иза вен кхерамаш туьйсуш. И кехаташ йаздийраш цхьа нохчий, гIалгIай хилла ца Iара, дукхахберш оьрсий, гуьржий, хIирий, дегIастанхой, кхиболу ламанхой а бара.
Кибиров больницехь ларвеш, даим дIа лаьтташ, цо къастийна ши хехо вара. Амма шена уллохь эскаран йоккха отряд йолуш санна, майра вацара Кибиров. Больницехь дуккха а адамаш делахь а, чIир йоькхуш ша верна кхоьруш, дийнахь а, буса а наб ца кхетара цунна. Палати чувеана лор а, кIайн халат йуьйхина ша вен веана нохчо йа кхин бекхамхо тарлой, цуьнан дегIе хорша хьодура. Иштта синтем байна кхузахь кхидIа а Iиллича, ша хьераваларна а кхеравелла, Петарбухерчу набахтин больнице охьавижавайтира цо. Цигахь тешам боллуш салтийн доккха ха дара, зуламхой-тутмакхаш ларбеш.
Шина баттахь цигахь Iиллинчул тIaьxьa, товелла, больницера аравелира Кибиров. Ша сатийсина полковникан чин а делира цунна.
Зеламха хIаллаквеш, операцехь дакъалаьцна эпсарш чинехь лакхабехира, массо а могIарерчу гIалагIазкхашна, дегIастанхошна лакхара совгIаташ делира паччахьо.
***
ТEРКАH ОБЛАСТАН НАЧАЛЬНИКЕ,
ТЕРКАН ГIАЛАГIАЗКХИЙН
НAКАЗHOЙ ATAMAHE
1913 шо, 30 сентябрь
№ 10684
Ведана-слобода
РАПОРТ
Хьан Локхалле хоуьйту ас, хьалха цуьнан гIepa а йохийна, цхьалха висина къиза разбойник, динан фанатик Гушмазукаев Зеламха 26-чу сентябран буса Шелана уллорчу цхьана кIотарахь Дагестански дошлойн полкан дошлойх вовшахтоьхначу поручикан Кибировн отрядо вийна хилар. Отрядаца бара Шелан йуьртда Дослихов Михаил, цуьнан гIоьнча ГIезамахьмаев Мурад, сан округера нохчийн агенташ. Зеламхица тасадаларехь чIогIа чов йина поручикана Кибировна, ткъа йункерна Дебеков Закарьянна а, дошлошна Магомедов Iаббасана а, IабдулIазизов Закарьянна а йайн чевнаш йина.
Дейтта шо гергга хан йара Зеламхас йоккхачу къизаллица зуламаш ден. Цуьнан исторехь йаздина ду цIерпошташ талор а, херцор а, дийнан серлонгахь эвххьаза гIаланашна тIелетарш дар, банкаш, вокзалийн кассаш, правительствон учрежденеш, ГIизларера банк, некъахой талор, хьалдолу нах йийсаре кхийлар, императорна, правительствон хьалха шайн декхарш доггаха кхочушдо администрацийн куьйгалхой байар а.
1911-чу шеран май баттахь хIокху округа тIехь урхалла сайх тешийча, округан начальникан уггар хьалхара а, уггар сийлахь а декхар кхузара туземни бахархой русифицировать бар, цаьрга оьрсийн культура тIеэцийтар, цаьрга шайн акха амалш а, гIиллакхаш а хийцийтар, кхечуьнан дахар а, долалла а лардар, йа вуьшта аьлча – къоланаш, талораш, адамаш дайар, кхидолу зуламаш дитийтар а, церан хьекъал, кхетам кхиор а дуйла хууш, сайн ницкъ ца кхоош, оцу aгIор гIуллакхаш дина ас. Уггар хьалха болх бира ас халкъана хьалха Зеламхин сий дойуш, цо Iедална дуьхьал латто къийсам, эрна хилла ца Iаш, халкъана зуламе, бохаме хиларх, оцу зуламех а, бохамех а халкъ лардар сайн сийлахь декхар хиларх бахархой кхетош.
Сайн уггар коьрта а, сийлахь а декхар лорура ас xIoкху округерчу правительствона тешамечу туземцийн гIоьнца и къиза разбойник Зеламха а, цуьнан гIepa а йоццачу хенахь хIаллакйар. Цундела хIокху тIаьххьарчу шина шарахь, Зеламхас со вен кхерамаш туьйссушехь, сайн дахар xIopa минотехь Iожаллина хьалха а хIиттош, нохчийн лаьмнийн, хьаннийн халчу, кхерамечу хьелашкахь округан администрацин чиновникийн а, Дагестански дошлойн полкан йеа сотнин а, Кубански пластунски батальонан а аьтто хилла гIараваьлла разбойник Зеламха а, цуьнан гIepa а хIаллакйан.
Правительствона тешамечу, муьтIахьчу нохчех вовшахтоьхначу агентурехула суна хаьара Зеламхас а, цуьнан гIерано а дIа мел йоккху гIулч, уьш мичахь бу а, уьш тIеоьцурш, царна гIодийраш, уьш ларбийраш муьлш бу а. Оцу агентуран хаамашца сан аьтто хуьлура разбойникашна тIаьхьа талла а, цIеххьана а, хаддаза а дечу тохаршца цуьнан гIepa йохо а. Цундела хIокху тIаьххьарчу шина шарахь Зеламхин аьтто ца хилира вайна зене-зуламе даккхий тIелатарш дан, ткъа кегийчу тIелатаршкахь сан отрядо лоьцуш а, бойуш а цуьнан накъостий кхачабелира.
Иштта, даим а цунна уллохь, цунна тешаме висинчу исс разбойниках 1911-чу шарахь кхоъ вийра, пхиъ дийна схьалецира. Царах шиъ тIеман-аренан суьдан кхелаца ирхъоьллира, йалх шераш хенаш тоьхна, кхоъ каторге вахийтира. Чов хилла цхьаъ кIелхьарваьлла, ведда, Хонкара вахана, хIокху махкара дIаваьлла. Царах хаьдда, цхьа висина Зеламха вайна кхераме вацара, таллархойх уьду экха санна, цхьанхьа саца ца ваьхьаш, гена лаьмнашкахула, йуькъачу хьаннашкахула ведда лелара иза. Халкъа йукъахь цуьнан хьалхалера сий-ларам дIабаьллера. Цундела хIокху махкахь шена маршонах, синтемах дог диллина, ведда, Хонкара ваха сацам хиллера цуьнан. И шен Iалашо кхочушйан аьтто ца хилира цуьнан, хIунда аьлча Шелана уллорчу цхьана кIотарахь цунна тIекхиъначу отрядо вийра иза.
