Книга Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

Оьрсийн, нохчийн, суьйлийн меттанашкахь, вовшашка кхаьънаш дохуш.

Шина гIалагIазкхичо ша айъина вуьгуш, и толаме маьхьарий хезча, лазарша ша мел бIарзвинехь а, йуьхь чIачкъийна, муцIар разйаьккхина, халла хаалуш велакъежира Кибиров. Иза хIинца паргIат вара. Дийна висахь а, турпал хир ву цунах, Iожалла хилахь а, исторехь цIе йуьсур йу цуьнан…

5

Зеламха вийна аьлла хезча, цхьа а ца тешара. XIoкху тIаьхьарчу шина шарахь и хабар мосазза а даржийнера зорбано. Зеламхех лаьцна муьлхха а эладита, иза бакъ хилар ца толлуш, зорба тухура столицин «Русские ведомости», «Голос Москвы», кхечу а газеташа. Вийна аьлла а, ведда Хонкара вахана аьлла а, йаздинера мосазза а. Цундела хIинца баккъал а иза вийна аьлла, даьржинчу хабарех ца тешара. Цхьаберш, эладитанех боьлла, тешамза бевллера, дукхахболчарна теша ца лаьара шайн турпал, орцахо вийна бохучух. Цундела Зеламхин дакъа, Шела а деана, базаран майдана охьадиллича, Нохчийчоьнан массо маьIIера адамаш даьхкира цуьнга хьовса.

Оцу дийнахь цхьана гIуллакхна Шела вахана Овхьад а нисвелира цига.

Шочан тишачу черта тIе, коьрта кIел хьарчийна цуьнан чоа а диллина, лаьтта охьадиллина Iуьллура иза. Аьтту пхьарс, гоьлехь сеттинчохь, дегIан дохалла дIахецна, аьрру куьг айдина гай тIе диллина, настарш нисйаза, дIасаоьзна йара. Берзина аьтту ког раз бижина, аьрруниг ирх берзийна. ТIейуьйхина сийначу исхарин гIовтал, сийначу лаьстиган хеча. Iаьржачу холхазан куй, коьртана уллохь, лаьттахь Iуьллура. Оза йуьхь, чукхетта беснеш, буткъбелла мара. Хьаьж лакхадаллалц месаш йацара коьрта тIехь. БIаьрнегIарш тIекъовлаза, хIиттина севцца Iаьржа бIаьргаш. Дукхахенахь дуьйна дашаза, сирдала доьлла Iаьржа маж-мекх.

Кхузахь хуьлучун суьрташ дохуш, аппарат айъина лелара Соьлжа-ГIалара веана фотограф. Уьш цуьнгара безчу мехах дIаоьцур ду газеташа. Кхуза баьхкинчу наха а. XIapa де дагахь лаьттар ма ду царна шайн йерриг оьмарехь. Бераша а, берийн бераша а дозаллица гойтур ву вийначу Зеламхина уллохь лаьтташ шайн да, ден да.

Уггар хьалха шайн суьрташ дахийтира Зеламха вуьйш дакъалаьцначу гIалагIазкхаша а, дегIастанхоша а. Докъа тIе а хIиттина. Дукхахболчарна тIехь бустамаш детица кхелина чоэш дара. ИрахIиттина каьчнаш, логехь ветанаш долу кучамаш. Коьртахь кхакханан месала а, холхазан а куйнаш. БIaгIapa тодина мекхаш.

Цкъа Зеламха ма-Iиллара суьрташ дехира. ТIаккха цуьнан патармийн гIап раз коча а тесна, топ гай тIе а йиллина. ТIаккха лекха гIовла а йина, даржийнчу вертан тIе дIатовжош дакъа охьа а хаийна. Некха тIехь морзахйохуш, патармийн ши гIап йихкина. Голаш тIе пурх топ йиллина. Цхьана буйна браунинг йоьллина, йукъах шаьлта а йихкина. Цкъа берриг эпсарш, дошлой докъа тIе а хIиттина. ТIаккха эпсарш шаьш къаьсттина. ТIаккха, шайна луурш, масех стаг цхьаьна а кхеташ. Массанхьа а могIарехь хьалха хIуьттура Каралов, Моргания, Абдуллаев, кхиболу эпсарш а.

Овхьадан даг чохь даиманна а дисира цара даккхийтина цхьа сурт. Автомобилахь кхуза далийна цхьа къона зуда а, йоI а, кIант а. Оза, йеха йуьхь йолуш, лекхачу дегIахь, ткъе пхийтта шо хенара зуда. Цунна тIехь йеха Iаьржа коч а, дегIах хьарчош коьрта тиллина кIинж йолу довха, доккха кортали а дара. Дуткъа дегI, хаза йуьхь-сибат долчу, вуьрхIитта-берхIитта шо хенарчу йоIана тIехь баьццара йеха коч а, коьртахь чечакх йолу доккха, кIайн кортали а, аьрру куьйгахь хьарчийна буйна къевлина мерах хьокху йовлакх а дара. ВорхI-бapхI шо хенарчу кIентан коьртахь холхазан лоха куй, тIейуьйхина кочана а, пхьуьйшашна йукъахь а, гонаха а холхазан асанаш лаьцна, дуткъачу машин йеха пальто йара.

Овхьадана уллохь лаьттачу цхьана стага элира, и зуда Зеламхин вешех Солтамурдах йисина Зезаг а, бераш Зеламхин йoI а, кIант а ду аьлла. Уьш Зеламхин докъа тIе а хIиттийна, зудчуьнга хаттар дира Караловс. Зудчуьнга цо хIун хаьттира, ца хезира Овхьадана, хетарехь, и вийна Iуьллург Зеламха вуй бохуш, хоьттура. И гIуллакх чекхдаьлча, Караловс дIа ца хийцира зуда а, ши бер а. Сийсара йинчу операцин декъашхой – гIалагIазкхий а, дегIастанхой а – тIе а гулбина, Зеламхин докъана улло дIахIиттийра цо. Царна хьалха, Зеламхин коьрте дIахIиттийра Зезаг а, ши бер а, цхьанхьара схьайалийна цхьа йоккха стаг а. Фотограф церан суьрташ дехира.

Овхьад цецвуьйлура оцу наха лелочу акхачу къизаллех. Ден докъа тIe ши бер а хIоттийна, ткъа иза вийна шаьш царна тIехьа а хIиттина, суьрташ дохуьйтура цара. Цхьана а тайпа бехк-гуьнахь доцчу оцу шина берах къахетар, доглазар, цаьрца гIиллакх лацар а дацара. Эхь-бехк, оьздангалла хIун йу ца хууш, къиза, акха адамаш дара уьш.

Оцу кхойтта шарахь Зеламхин цIе йоккху хезча, кхералой, дегIа тIера массо а чо ирахIуттура салтийн а, гIалагIазкхийн а. Дийнан делккъехь эскарех йуьзначу гIали чу Зеламха веача, куьйранах котамаш санна, барзах уьстагIий санна, кхералой, дIасабовдура уьш. Зеламха цамгаро кIелвитина, гIорасиз ца хиллехь, шеко йацара, оцу чагIалкхийн бажа дIаса а баржийна, сийсара иза дIагIуриг хиларан. Цунах бIаьрг кхетча, меженаш лехий, багара Iаь ца йолуш буьсура.

ХIинца уьш майрра гонаха хьийзара веллачу Зеламхина. Делла Iуьллучу лоьмана гонаха Iаьржа хьаргIанаш, стешха чагIалкхаш санна.

Зеламха майра, оьзда, доьналле къонах, нохчийн халкъан тешаме кIант вара. Зеламха шен заманан кхетамца вехира. Боданечу шен халкъан кхетамал лакхавала ницкъ а, хьекъал а дацара цуьнгахь. Цунна маршо йезара. Шена а, шен халкъана а. Цо оцу маршонехьа къийсира, шен хьекъале, кхетаме, ницкъе хьаьжжина. Оцу кхойтта шарахь цо бекхам ийцира шен халкъера маршо дIайаьккхинчу, мохк дIабаьккхинчу, иза мацалле дерзийна, цунна тIехь харцонаш лелочу, иза Iазапехь даллочу шен халкъан мостагIех.

Оцу кхойтта шарахь дуккха а гIалаташ дийлира Зеламхех. Цо а, цуьнан накъосташа а бехк-гуьнахь доцчу адамашна бохамаш беш меттигаш а нисйелира. Зеламха а, цуьнан накъостий а маликаш, пайхамарш, эвлайааш бацара. Уьш адамаш дара. Дала кхоьллина цхьа а адам а ца хилла гIалат ца долуш.

Тахана кхузахь гинчу суьрто ойланаш йайтира Овхьаде. Тамашийна амалш йу адамийн. Шайна оьшучу хенахь, шайна пайде волчу хенахь стаг хьалаойу, ткъа пайде хуьлучуьра ваьлча, оцу лакхенгара охьа а кхуссий, цхьалха вуьту. Шайн дуьхьа шен ницкъ, ирс, машаре дахар дIаделлачу оцу стагана орцахвала, иза кхерамах, бохамах ларван, цуьнан дуьхьа шен цIийн тIадам дIабала ца лаьа цхьанна а.

Овхьадана дагабаьхкира иштта нохчийн халкъо дIатийсина, цхьалха бисина Iожалла тIеэцна кIентий.

Шайх Мансур, ламанийн халкъийн дуьххьарлера имам, шаьш иза имам кхайкхийна ши бутт баьлча, нохчаша дIа а тесна, махках велира. ТIаккха паччахьан эскарша йийсаре а вигна, Шлиссельбурган гIопан набахтехь дIакхелхира.

Таймин Бийболат къанвелла, цамгаро лаьцна, заьIап висча, массара а дIа а тесна, гIумкийн цхьана эло тешнабехкаца вийра.

ГIараваьлла полководец цIонтаройн ШоIип-Молла шен тайпанан наха вийра.

ГIараваьлла полководец курчалойн ТIелхаг веллачул тIаьхьа, наха буса каш а даьстина, дакъа схьа а даьккхина, цуьнан доьзалан цIийнан неIар тIе а товжийна, арахьа дIахIоттийнера.

ГIараваьллачу майрачу къонахчо бенойн БойсагIара, тIамехь шен цхьа пхьарс, цхьа ност, цхьа бIаьрг баьккхича