Книга Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
Иза йукъара пропаганда йара Iедалан. Ткъа вукху агIор, нохчийн халкъ Зеламхина дуьхьалдаккха, ца даккхалахь, халкъ цунах дIакъасто Iалашо йолуш, изза пропаганда Зеламхина а, цуьнан тобанна а дуьхьал лелайора Iедало. Нохчийн халкъана хуьлу бохамаш уьш бахьанехь, церан бехкенна ду бохуш.
Нохчийн динадайшца, ларлуш, шатайпа политика лелайора Iедало. Хаьара, церан карахь боккха ницкъ хилар, халкъ церан Iаткъамна кIел хилар. Цхьана aгIop, уьш шегахьа баха гIерташ, церан лерам бора Iедало. Вукху агIор, Нохчийчуьра зуламаш шун лаамца, шун бертахь хуьлу, уьш совцо шуьгахь ницкъ бу, амма шуна ца лаьа уьш совцо, шу зуламхошца бертахь ду, бохура. Нагахь санна аш халкъ Зеламхина а, цуьнан гIеранна а дуьхьал ца даккхахь, шуна таIзар дийр ду бохуш, динадайшна кхерам а туьйсура.
Нохчийн динадайша къобал ца дора кхузахь цхьана наха лело зуламаш. Уьш сацам боллуш дуьхьал бара къоланашна, талорашна, кхечу а зуламашна. Бусалба динехь, ийманехь нисло, йукъара хьагI-гамонаш дIайаха, вежарий санна, бертахь хила бохуш, халкъе кхайкхамаш бора динадайша. Халкъан сий дойучу, халкъана бохамаш бечу нахана шариIатехь нийса таIзар де а, бохура цара Iедале. Амма уьш дуьхьал бара Iедало лелочу харцонашна, халкъехь латточу Iазапна, и къуй а, талорхой а бахьана долуш бехк-гуьнахь а доцу халкъ, зударий, бераш, миска нах Iедало хьийзорна.
Амма Iедал шекдара динадайх. Къаьсттана къадари тIарикъатан динадайх. Нохчий кхаа декъе бекъча, лаххара а ши дакъа къадари, йа вуьшта аьлча, Кунта-Хьаьжин вирдехь бара. Зеламхина дуьхьал халкъана йукъахь ша лелочу пропагандех гIуллакх ца хилча, кхин некъ схьалецира Iедало. 1911-чу шеран ноябрехь, лецна, доьзалшца цхьаьна Калужски а, Астрахански а губернешка пхеа шарна ссылке бахийтира къадари тIарикъатан вирдийн уггар гIарабевллачарех цхьаболу динадай – Митаев Баматгери-Хьаьжа, Гайсумов Соип-Молла, Шаптукаев Iабдул-Iазиз, Белхороев БатIал-Хьаьжа, Хантиев Кана-Хьаьжа, Назиров Мохьмад-Молла, Чиммирза-Хьаьжа.
Халкъана йукъахь Iедало эладита даржийра, и динадай лецарна бехке Iедална а, халкъана а бохаме, зуламе ваьлла Зеламха ву, иза шен лаамехь Iедална тIевагIахь а, йа оцу динадайн мурдаша лаьцна Iедале схьалахь а, ссылкера динадай даймахка цIаберзор бу бохуш. Iедало дуьйцучух тешна, цхьаболу мурдаш Зеламха лаца арабевлира, амма Баматгери-Хьаьжас Калугера схьа хабар даийтира, Iедало дуьйцург харц ду, цунах ма теша, шаьш лецарна бехке Зеламха а, обаргаш а бац, Iедал ду, аш Зеламха а, цуьнан накъостий а, лецна, Iедале дIабелча, мегар дац аьлла.
Оцу Iалашонах дог диллинчу Iедало тIаьххьара а кхин некъ лехира. Зеламха тIеэцначу йа тIеэцна аьлла хетачу йарташна луьра таIзарш дар а, Iедална бохкабеллачу йуьртдайн а, Зеламхин чIирхойн а, хьолана сутарчу нехан а гIоьнца иза хIаллаквар а.
2
Балканашкахь тIом бара дIабоьдуш.
Цигахь австро-германин экспансина дуьхьал хIотто союз кхоьллира Антантас а, Россис а. Цунна йукъайогIура Болгари, Серби, Греци, Черногори. Амма оцу союзан коьртехь лаьттачу монархийн династеша а, къоман буржуазис а Антантина а, Россина а ца луучу aгIop – Хонкарна дуьхьал – йерзийра иза.
Хонкаран олаллина кIелхьара Къилбаседа Африкера Триполитиани, Киренаика шен долайаккха Iалашо йолуш, цуьнца тIом болийра Италис. Шеца цхьана союзехь йолчу Россин, Францин бертахь. Масех дийнахь Триполи, Хомс, Дерну, Бенгези, Тобрук дIалецира Италис. Амма Италин кхидIа агрессина сацам боллуш дуьхьало йира Iаьрбийн халкъаша.
Цхьа а тайпа шеко йоцуш, туркойн ницкъ бара 50 эзар салтех лаьтта Италин корпус Iаьрбийн халкъийн гIоьнца Къилбаседа Африкера аракхосса. Амма 1912-чу шеран октябрехь туркошна дуьхьал гIевттира церан олаллина кIелхьара Албани а, Черногори а. Масех де даьлча, Хонкарна дуьхьал тIом болийра Болгарис, Грецис, Сербис. ТIеман хьалхарчу баттахь баккхий эшамаш хилира туркошна. Цунна даккхий бахьанаш а дара. Цхьана aгIор – Италица, вукху aгIop союзникашца – шина фронтехь тIом бан дийзира церан. Цул совнаха, тIеман ницкъаш алсам бара союзникийн. Церан 603 эзар тIемало вара, ткъа туркойн – 412 эзар. TIe, союзникийн эскарш низамехь а, эпсаршца, герзашца дика кечдина а дара. Союзникашна доккха гIo дора тIом дIабоьдучу мехкашкахь дехарш цаьрца цхьана къомах, цхьана динехь, цхьа культура йолуш халкъаш хиларо а.
Ноябрехь союзникаша дIалийцира Европин махка тIера туркойн провинци. Грецин флото, цхьамогIа туркойн гIайреш дIа а лецна, Дарданеллана блокада йира. Болгарин эскарш 35–45 чаккхарма герга даьхкира Истамбулана. Амма туркойн аьтто хилира уьш цигахь совцо.
Антантан союзана ца лаьара оцу тIамехь Хонкара оьшийла, Балканашкахь Болгарин, Грецин, Сербин олалла хIуттийла а. Къаьсттана иза ца лаьара цигахь генна йоьлхуш Iалашонаш йолчу Россина. БIешерашкахь цо сатийсинера Босфорна а, Дарданеллина а, Средиземни хIордана а тIехь шен олалла хIотто. Балканашкара грекаш а, шен вежарий-славянаш а оьрсийн Iаткъамна кIел латто. Хонкаран малхбалехьара дакъа шен дола даккха. Оцу aгIop туркойн эшамаш хилар а, иза хIокху тIамехь гIорасиз хилар а Россина аьтто болуш санна хетара. Амма Балканашкарчу славянийн йозуш йоцу пачхьалкхаш ницкъаца чIагIйелча, уьш Австрин, Германин Iаткъамна кIел йахча, гуттаренна а Россин буйнара маршайовлура. ТIаккха Россис гуттаренна а дог дилла дезара шен исторически сатийсамех, Iалашонех. Цундела Россис хIокху тIамехь герзан ницкъашца гIo ца дора вежаршна-славянашна. Делахь а дуккха а оьрсийн лаамхой бара, грекийн, сербийн, болгарийн эскарийн могIаршка а хIиттина, туркошна дуьхьал тIом беш. Паччахь а, правительство а йуьстахлаьттара оцу тIамна.
ШолгIа-делахь, вежаршна-славянашна гIоьнна оьрсийн эскар а дахийтина, Росси оцу тIамна йукъайахча, Кавказера халкъаш шайн маршонехьа гIовттарна кхерам а бара. Нохчийчоь гIоттург хиларан-м цхьа а тайпа шеко йацара. ТIаккха ламанан важа халкъаш а нохчех дIакхетар дара. ХIокху тIаьхьарчу шина бIешарахь оьрсийн-туркойн тIом мосазза хуьлу иза дина ламанхоша. Нохчий авангардехь а болуш. TIe, даим Россина муьтIахь, тешаме хилла гуьржий а, эрмалой а, азербайджанцаш а карзахбевлла хIокху тIаьхьарчу шерашкахь. Шаьш, Россех дIа а къаьстина, шайн йозуш йоцу маьрша пачхьалкх кхуллу бохуш.
Цундела болгарийн эскарш Истамбулана герга гIоьртича, Россис шена и тIом саца лаар хаийтира цаьрга.
1912-чу шеран декабрехь Антантан долорца Лондонехь хиллачу конференцехь, и тIом сацош, машаре барт бира. Делахь а, кестта и барт бохийра, Истамбулехь правительствон карчам а бина, Iедалан коьрте баьхкинчу младотуркаша. Уьш реза бацара, хIокху тIамехь союзникаша дIалецна Европера Хонкаран провинци цаьргахь а йуьтуш, бинчу бартана. ХIинца, 1913-чу шеран июнехь, туркоша болийра и тIом. Туркойн аьтто болуш а нисбелира иза. Союзникийн барт боьхнера. Барт
