Книга Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров

долу кхакханан куйнаш делира. ТIаккха кеман тIера чу а биссийна, шишша говр йоьжначу шина салаза а ховшийна, новкъа бевлира. Новкъахь, йуьрта кхаьчча, говрашка са а доIуьйтуш, хIорш салазаш тIехь а буьтий, шаьш трактира чу боьлхура жандармаш. Оцу чуьра арабевлча, бIаьргаш цIийлой, самукъадолий хуьлура уьш. Цкъацкъа БецигIарна бепиг йа булочкаш йохьура цара. Амма иштта йурт, атталла, жима кIотар а, йа цхьа а цIа доцуш, масех сохьтехь некъ бен денош а нислора.

ТIейуьйхина кетарш, коьрта техкина корталеш, куйнаш делахь а, бераш шеллора. ДIакъовлаза йисина беснеш, марош зийзадора шелоно. Шина зуцчо-м садеттара шелонна а, мацаллина а, набарна а. Берашна хала дара. КIадделлера, наб йайнера. Дийнахь наггахь кхоллучу бепиган йуьхках а, булочкех а кхачо ца хуьлура, мацалла дIа ца туьйра. И некъ кхидIа бахбеллехь, берех хIун хир ду, ца хаьара шина зудчунна.

Эххар а шаьш ссылкехь латто билгалйинчу меттиге дIакхечира уьш. Енисейски губернерчу Минусински уездерчу Ермаковка цIе йолчу йуьрта.

Сибрехара йерриг йарташ санна, тайгахь, доккха доцчу хин йистехь, хьуьна чохь маьI-маьIIехь даьржина цIенош долуш, оцу aгIор йоккха йу ала мегаш йурт йара Ермаковка. Йуьрта йуккъехь, лекха цхьа момсар а йолуш, ханнех йина килс йара. Цунна гонаха алссам а, луьста а дара цIенош. Кхузарчу цIенойх цецбевллера БецигIар. Цхьа а хьостам ца тухуш, арахьахула поппар а ца хьохуш, стаммийчу ханнех динера уьш. Цхьа гIат а, ши гIат а долуш. ХIорш ши гIат долчу цIеношкахь лахарчу гIатехь дIатарбира. Хетарехь, меттигерчу Iедало оцу гIуллакхна хIусамдена мах белла лецнера и цIенош. ХIусамдай шаьш къастийна динчу кегийчу цIенош чохь бехаш бара. Суьйранна БецигIарна мотт-гIайба а, хи латто дечигах дина чийлак а, цIе лато дечиг а охьадиллира цара, тIаккха шаьш кечбина кхача а хIоттийра.

Дуккха а сингаттаме, балане суьйренаш хиллера шина зудчун дахарехь. Амма уьш шайн даймахкахь ловра цара. Кегийчу берашца цхьаьна Iедалах лечкъаш, йуьртах, гергарчарех, цIийнах йаьлла итт шо хан текхира. Цхьа минот а хан ца хуьлура и шиъ сапаргIатйаьлла. ХIинций-хIинций шаьш леца салтий богIу бохуш, дегнаш детталуш ладоьгIура. Амма хIетахь и шиъ нохчашна, гIалгIашна йукъахь йара. Цара ларбора уьш кхерамах. Сагатделча, хIусамдайшца, лулахошца охьаховший, синтем бойла хуьлура. Цара мацбала а, шелбала а ца буьтура. Берашца ловза церан нийсархой а хуьлура. Кест-кеста Зеламха а кхочура царна тIе. Цигахь дерриг а дагна гергара дара. Лаьмнаш а, хьаннаш а, Iаннаш а. Дерриг Iалам а. Кхузахь дерриг а хийра ду. Адамаш, церан мотт, гIиллакхаш. TIе, нагахь санна Зеламхех хабар кхуза кхаьчнехь, диканиг йа вониг кхаьчна, ца хаьа. Вочу aгIop вуьйцуш хабар кхаьчнехь, хIокхаьрга мостагIашка санна хьуьйсур бу кхузара бахархой. Кхузара Iалам а ду шатайпа. Цхьа а дитт дац церан даймахкарчарех тера. Шийла бу xIapa мохк. Бовхачу махкахь кхиъначу хIокхарна хала ду кхузара шело лан. Бовхачу махкара цIеххьана шийлачу махка нисбелча, махкалла а дой, кхузахь адамаш леш меттигаш дукха хуьлу бохуш, хезнера царна. Могаш, дегIехь ницкъ болу къона нах а. Ткъа xIapa шиъ зуда йу, бераш кегий ду. Шайн кхоллам муха хир, ца хууш, и хьалхара буьйса набарза йаьккхира Бецис а, Зезага а. Цкъацкъа тийжаш йелха дог догIура. Амма цаьршимма, хала садетташ, сецабора легашка хьалагIерта бала. И шиъ йилхича, дегнаш духур дара берийн…

4

Бецин а, Зезаган а кхузарчу адамех кхерар эрна хиллера. ХIорш гIараваьллачу Зеламхин доьзал хиларна ган лууш богIура а хаацара, йа xIapa адамаш шаьш иштта дог дика дара а хаацара, амма шолгIачу дийнахь дуьйна xIoкхеран хIycaмe схьаоьхура йуьртара бахархой. Зударий а, бераш а. МогIа ца хедаш. Куьйгаш даьсса ца богIура зударий. Цара бепигаш, булочкаш, картолаш, копастанаш, шура, нехча, кхиерш а йохьура. Ткъа божарша хоьттура, шайгара гIo оьший бохуш. Царна йукъахь къаьсттана хIокхеран бала кхаьчна хьийзара Аркадий Петрович а, Николай Трофимович а.

Аркадий Петровича говран салазахь дечиг дохьура царна, тIаккха шен кIентан гIоьнца пешан барамехь херхаца хедадой, нийса хьажош тIекIел дуьллура. БецигIеран пеш кIур тийса йоьлча, гIожа буьххье йихкина горгам цIа чуьра хьала а, тхов тIера охьа а туьнкалга чу хьийзош, цIанйира цо.

ХIокху кертахь цхьа хьаштагIа йара. Шайн гIуллакхна цу чу боьлхура хIусамдай, церан бераш, шолгIачу гIаттIехь йехаш йолу, хIорш санна, ссылке йаийтина оьрсийн къона йоI. БецигIар ийзалора оцу йукъарчу хьаштагIа чу баха. ТIе, иза даим боьха а хуьлура. ХIокхарна дагахь дерг Аркадий Петровична муха хиънера а хаацара, цо, хIусамдеца барт а бина, БецигIарна шайнна хьаштагIа йира.

Къаьсттана БецигIарна дукха гIуллакхаш дора Николай Трофимовича. Иза говза дечг-пхьар вара. ЦIахь шен пхьалгIахь йина стол а, цунна гонаха хIотто диъ гIант а, чийлакаш тIехIитто деха цхьа гIант а деара цо. ТIаккха цхьана сонехь пенаца хьала шкаф йира. Aмма доллучул а уьш баккхийбебора Николай Трофимовича аннех бинчу маьнгех. Цхьа маьнга цIа чохь болуш бара церан. Готта, боца. Цунна тIе диъ бер халла дIатарлора буса, ткъа Беци, Зезаг, ши йоI цIенкъа охьабуьйшура. Буса шеллуш, набарха буьйлура уьш. ХIинца массарна а охьабийша маьнгеш дара церан.

Амма хIокху хийрачу махкахь хIокхеран доьзалан уггар гергара адам хилла дIахIоьттинера шолгIачу гIат тIехь, цхьана цIа чохь йехаш йолу оьрсийн къона йоI Валентина Михайловна Карташова. Иза ша Петарбухера йара, интеллигентийн доьзалехь йина, кхиъна. Да университетехь профессор вара, нана – лор. Университетехь истори факультетехь шолгIачу курсехь доьшуш йолуш, большевикийн Iаткъамна кIел йахара Валентина. Цо студенташна йукъахь болх бора, Марксан, Энгельсан, Ленинан, Плехановн Iилманан белхаш а, большевикийн кхайкхамаш а баржош. Цхьаьннан маттаца университетера дIайаьккхира иза. Пхи шо хьалха хиллачу революцехь жигара дакъалецира цо, тIаьхьа, большевикийн партин могIаршка а хIоьттина, ша хьалха доьшуш хиллачу университетехь студентех партин къайлах ячейка вовшахтуьйхира цо. Йуха а цхьаьннан маттаца, цуьнан xIycaмepa революцин литература а йоккхуш, лаьцна, кхуза ссылке йаийтира.

Валентина Михайловнин ткъе йалх шо дара. Боьмаша месаш, жугIара бIаьргаш, дуькъа, деха цIоцкъамаш, нийса мара, севсина цIен балдаш, беснешна йуккъехь а, чIенга тIехь а кIаьгнаш долуш, озо ала мегаш, йуккъерчу дегIахь, кIайчу чкъурахь, чIогIа безамехь йоI йара иза. Партал, кIедачу озаца цо хабар дуьйцуш, ца кIордош ладегIа дог догIура.

Валентинас хIокхарна дуьйцура газеташа Зеламхех лаьцна йаздийриг. Цкъа цхьана дийнахь Муслимате, Энисте элира цо:

– Шуьшинна гIеххьачул оьрсийн мотт хаьа. Жимма вай къахьегча, иза шарлур бу шуьшинна. Делахь а йоза-дешар Iaмo деза ашшиммо. ТIаккха шаьш доьшур ду аш газеташ.

Ши йоI ца тешара шаьшшинна йоза-дешар Iемap ду бохучух. ХIокху доьзалехь Муслиматах – Бедаг, Энистах – Эни олура. Ткъа Валентинас и ши цIе шатайпа йоккхура.

– Бадик! Аниска! Сох ца теша шуьшиъ? Кхузахь хала хIумма а ма дац! Пхи-йалх шо долу берашна Iема кхаа баттахь. Ткъа шуьшиъ хьекъал долуш, йоккха ши